Krakowska Strefa Czystego Transportu została wyróżniona w globalnym raporcie. Co muszą wziąć pod uwagę miasta podczas wprowadzania stref?

Zanieczyszczenie powietrza staje się coraz bardziej istotne, gdyż według szacunków, każdego roku w związku z tym problemem umiera ponad 8 milionów ludzi.[1] Nie ma uniwersalnego sposobu przeciwdziałania temu zjawisku, jednak coraz częstszym lokalnie wdrażanym rozwiązaniem są Strefy Czystego Transportu (CAZ lub SCT), czyli specjalnie wyodrębnione obszary, w których pojazdy muszą spełniać minimalne normy emisji. Arup na bazie swoich doświadczeń przy projektach tego rodzaju stref oraz wywiadów z urzędnikami miejskimi z całego świata, opracował raport „Clean Air Zones: Practical guidance for cities”. Firma pokazuje w nim, jakie kroki powinny podjąć miasta, aby określić, czy Strefy Czystego Transportu to korzystne rozwiązanie w danej lokalizacji. Autorzy raportu wskazali także, jak wdrożyć strefy, aby osiągnąć najlepsze efekty, uwzględniając przy tym potrzeby wszystkich interesariuszy. Jednym z wyróżnionych w raporcie przykładów wprowadzania Stref Czystego Transportu są działania Krakowa. W tym studium przypadku szczególną uwagę poświęcono kwestii wyzwań legislacyjnych oraz szukaniu równowagi pomiędzy potrzebami a korzyściami dla interesariuszy. Działania Krakowa zostały przedstawione tuż obok takich projektów, jak SCT w Londynie, Dżakarcie czy Bogocie. 

– Warunki sprzyjające wprowadzeniu Stref Czystego Transportu są różne dla każdego miasta. Jednak dzięki badaniom i informacjom zwrotnym od władz miejskich z całego świata jesteśmy w stanie zidentyfikować kwestie, które pomogą w podejmowaniu decyzji. Miasta mogą także wymieniać się własnymi doświadczeniami, aby jak najefektywniej wprowadzać zmiany. Zbiór najważniejszych elementów umieściliśmy w raporcie „Clean Air Zones: Practical guidance for cities”, który może służyć jako przewodnik dla decydentów – mówi Katarzyna Solarek, Senior Sustainability Consultant w Arup.

W międzynarodowym raporcie Arup, dotyczącym SCT, wyzwania legislacyjne, społeczne i techniczne, z jakimi spotkało się miasto Kraków, zostały przedstawione jako źródło wiedzy, z którego mogą czerpać inne miasta. Jakość powietrza jest jednym z najważniejszych problemów Krakowa, który niegdyś miał jeden z najwyższych poziomów zanieczyszczenia powietrza w Unii Europejskiej. Udało się to zmienić dzięki działaniom samorządu lokalnego, a w szczególności akcjom, przyczyniającym się redukcji emisji z ogrzewania gospodarstw domowych, m.in. poprzez stopniowe wycofywanie kotłów węglowych. Jednak znaczącym wyzwaniem nadal pozostają emisje pochodzące z transportu, przede wszystkim ze względu na stare modele pojazdów i dużą liczbę samochodów w mieście.

Już w styczniu 2019 roku władze miejskie podjęły próbę wprowadzenia Stref Czystego Transportu. W związku z licznymi protestami mieszkańców, strefa utworzona na krakowskim Kazimierzu została zdjęta zaledwie po kilku miesiącach obowiązywania.[2] Jednak wprowadzona w 2018 roku w Polsce ustawa o elektromobilności i paliwach alternatywnych, zobowiązuje do wdrożenia Stref Czystego Transportu od 2026 roku dla miejscowości powyżej 100 tysięcy mieszkańców, które przekroczyły średnioroczny dopuszczalny poziom stężenia tlenków azotu.[3] Do działania zobowiązuje także wojewódzki Program Ochrony Powietrza.[4] Krakowscy radni w listopadzie 2022 przyjęli uchwałę o Strefie Czystego Transportu, która miałaby obejmować całe miasto.[5] W styczniu 2024 roku Wojewódzki Sąd Administracyjny stwierdził jej nieważność, wskazując na nieprecyzyjne określenie granic strefy. [6] Od listopada 2024 do stycznia 2025 prowadzono konsultacje społeczne dotyczące krakowskiej strefy, na których łącznie zebrano blisko 20 tysięcy zgłoszeń zawierających często rozbieżne oczekiwania. Obecnie termin wejścia w życie SCT szacuje się na 1 grudnia 2025 r.[7] 

– Z perspektywy zarówno inżyniera, jak i mieszkanki Krakowa, doskonale zdaję sobie sprawę z tego, jak skomplikowany może być proces wprowadzenia Stref Czystego Transportu. Jednak w przypadku, gdy zanieczyszczenie powietrza w mieście jest poważnym problemem i jednocześnie jest znacząco powiązane z funkcjonowaniem pojazdów, podjęcie takich akcji może okazać się niezbędne – mówi Bernadetta Badura, Industry Leader w Arup.

Strefy Czystego Transportu mogą stanowić wartość zarówno dla mieszkańców, jak i rozwoju miast. Wprowadzenie ograniczeń przyczynia się do poprawy jakości powietrza, a co za tym idzie, zdrowia lokalnych społeczności. SCT wpływają także na redukcję hałasu i bezpieczeństwo na ulicach. Dla infrastruktury miejskiej tego rodzaju regulacje to także wsparcie w zmniejszaniu emisji CO2 oraz sposób na stymulowanie lokalnej gospodarki.

Warto mieć jednak na uwadze, że wprowadzenie Stref Czystego Transportu wiąże się także z wieloma wyzwaniami. Poprzez uniemożliwienie używania w danych miejscach starszych, bardziej emisyjnych pojazdów, miasta mogą ograniczać wybór środków transportu przez mieszkańców. Wysiłek i koszt związany z planowaniem oraz wdrożeniem i utrzymaniem tego rodzaju rozwiązania także jest znaczący. SCT może też wiązać się z niedogodnościami i kosztami dla osób fizycznych oraz przedsiębiorstw w związku z przejściem na mniej emisyjny środek transportu.

–Ze względu na skomplikowanie Stref Czystego Transportu i ryzyka, z którymi wiąże się to rozwiązanie, pierwszym krokiem przy podejmowaniu decyzji o wdrożeniu SCT zawsze powinno być określenie, jak ważne jest dla miasta czyste powietrze w porównaniu z innymi priorytetami. Raport „Clean Air Zones: Practical guidance for cities” pokazuje, jak dokładnie musi być zaplanowany cały proces oraz jak wiele nakładu pracy wymaga. Trzeba mieć świadomość wyzwań, m.in. coraz częściej wskazuje się, że SCT pomimo pozytywnego wpływu na jakość powietrza, zwiększa nierówności, sprawiając, że na ograniczeniach najwięcej zyskują bogatsi mieszkańcy miast, którzy są w stanie zmienić samochód na mniej emisyjny. Dla mniej zamożnych osób wprowadzenie tego rodzaju regulacji, wiąże się często z całkowitą rezygnacją z samochodów. Jednak są już kraje, które zaczynają wprowadzać zmiany mające zminimalizować ten problem, ale nadal trzeba mieć na uwadze podobne ryzyka i dokładnie rozważyć wprowadzenie takich stref – mówi Katarzyna Solarek, Senior Sustainability Consultant w Arup.

Arup w raporcie „Clean Air Zones: Practical guidance for cities” wyróżnił trzy stadia wdrożenia Stref Czystego Transportu, przez które przechodzi niemal każde miasto wdrażające SCT i dla każdej części opracował przewodnik. W pierwszej fazie opisano planowanie i komunikację. W tym stadium decydenci powinni dokładnie przeanalizować obecną sytuację polityczną, środowiskową i ekonomiczną w mieście oraz zdecydować, jak zapewnić skuteczną komunikację. Jest to kluczowe do identyfikacji, jaki typ SCT może być skuteczny.

W kolejnym stadium autorzy raportu opisali proces planowania i implementacji. Ta sekcja pomaga decydentom zidentyfikować najlepszą formę, rozmiar i ambicje dla SCT oraz zawiera porady dotyczące wdrażania w obszarach, takich jak tworzenie modeli operacyjnych i zarządzanie schematem, wykrywanie i egzekwowanie ruchu pojazdów oraz przygotowanie do działania. W ostatniej części raportu przedstawiono proces monitorowania i ewaluacji, przekazując wskazówki dotyczące różnych podejść, metryk i źródeł danych, odnoszących się m.in. do jakości powietrza, gospodarki i równości, zdrowia i transportu. W każdej sekcji autorzy zawarli pytania, na jakie należy znaleźć odpowiedź w trakcie prac nad Strefami Czystego Transportu.

Strefy Czystego Transportu mogą znacząco zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza w miastach, ale należy pamiętać, że wprowadzenie tego rozwiązania wymaga dużego zaangażowania. W związku z tym, przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu tego rodzaju projektu, warto dokładnie poznać potencjał SCT i wyzwania, jakie się z nimi wiążą. Pełny raport można znaleźć na stronie Arup.