W szkolnej rzeczywistości, w której kalendarz wyznaczają sprawdziany, kartkówki, odpowiedzi ustne i przygotowania do egzaminów – od testów w klasach po maturę – dzieci mają ograniczoną przestrzeń na myślenie po swojemu. Wyniki badania PISA pokazują, że wielu uczniów ocenia, że w szkole brakuje im czasu i swobody na wykonywanie zadań wymagających niestandardowego myślenia [1]. Psycholodzy podkreślają, że jeśli szkoła chce rozwijać twórcze myślenie, musi nauczyć się równoważyć dwa światy: wymagania egzaminacyjne i swobodę poszukiwania.
Od pierwszych lat szkolnych edukację wyznacza rytm sprawdzianów – małych kartkówek, dużych klasówek, odpowiedzi ustnych. W klasie ósmej pojawia się pierwszy duży egzamin zewnętrzny, później rekrutacja do szkoły średniej, kolejne testy i matura. W takiej rzeczywistości łatwo zrozumieć, dlaczego nawet bardzo twórcze dzieci często zaczynają myśleć schematycznie: skupiają się na tym, „co będzie w teście”, a nie na tym, co je ciekawi.
Edukacja pod znakiem testów. Co to robi z uczniami?
Z badań Pew Research Center [2], wynika, że aż 68% nastolatków w USA wskazuje presję zdobywania dobrych wyników w szkole jako główne źródło stresu. Dziewczęta częściej niż chłopcy wspominają również o presji związanej z wyglądem i dopasowaniem społecznym, a chłopcy – o konieczności bycia silnym fizycznie lub odnoszenia sukcesów sportowych. Dane pokazują, że wymagania wobec młodych ludzi są dziś wielowymiarowe, a szkolna presja wynikowa jest tylko jednym z czynników wypychających kreatywność na dalszy plan.
– Wielu uczniów żyje w przekonaniu, że każdy test coś „o nich mówi”: czy są zdolni, pracowici, czy sobie poradzą. To potężne obciążenie emocjonalne. Wysoka presja na wynik sprzyja strategiom zachowawczym: dzieci wybierają to, co sprawdzone, a nie to, co kreatywne. Z psychologicznego punktu widzenia to naturalna reakcja na stres, ale dla rozwoju twórczego myślenia jest to duża bariera – mówi Katarzyna Lisowska-Bojar, psycholog szkolna z sieci placówek Academy International.
Co mówią badania: kreatywność spada, gdy dzieci czują nacisk
Wyniki PISA, przedstawione przez Instytut Badań Edukacyjnych, pokazują, że wielu uczniów w Polsce deklaruje brak czasu i przestrzeni na myślenie twórcze. W większości szkół rzadko zdarzają się lekcje, w których uczniowie mogą wymyślać niestandardowe rozwiązania lub samodzielnie analizować problemy. W praktyce oznacza to, że system nastawiony na testy ogranicza naturalną ciekawość i zdolność do eksperymentowania.
– Badania PISA pokazały coś, co nauczyciele widzą na co dzień: dzieci potrafią być niezwykle twórcze, ale w warunkach presji często zamykają się w schematach. Jeśli zadanie ma jedną poprawną odpowiedź, trudno oczekiwać, że uczeń zacznie szukać nietypowych dróg. Dlatego tak ważne jest, by w szkolnej codzienności pojawiały się zadania otwarte – takie, gdzie liczy się sposób myślenia, a nie tylko punkt za poprawność – tłumaczy Katarzyna Goryluk-Gierszewska, dyrektor szkoły podstawowej Academy International.
Błąd nie jest klęską. Dlaczego kreatywność potrzebuje bezpiecznego klimatu?
Twórcze myślenie wymaga eksperymentowania, a eksperymentowanie wiąże się z popełnianiem błędów. Jeśli szkoła lub nauczyciel karze za każdy niepoprawny wybór, dziecko przestaje ryzykować i ogranicza swój potencjał twórczy. Dlatego psychologowie podkreślają, że istotne jest budowanie w szkole kultury, w której błąd jest elementem procesu, a nie powodem do wstydu.
– Żeby myśleć twórczo, trzeba się pomylić. Kilka razy, czasem kilkanaście. Dziecko musi mieć poczucie, że błąd nie jest powodem do wstydu, a jedynie elementem procesu. W szkołach, które premiują tylko poprawność, uczniowie uczą się nie eksperymentować. To odbiera im nie tylko kreatywność, ale też pewność siebie – dodaje Katarzyna Lisowska-Bojar, psycholog szkolna Academy International.
Jak uczyć pod test i nie stracić kreatywności?
Choć testy i egzaminy są elementem rzeczywistości edukacyjnej, można równolegle rozwijać kreatywność. Warto stosować zadania otwarte, projekty interdyscyplinarne, burze mózgów, a także umożliwiać uczniom wybór sposobu rozwiązania problemu. Takie praktyki pozwalają rozwijać myślenie krytyczne, samodzielność i zdolność do tworzenia nowych pomysłów, bez utraty koncentracji na wynikach egzaminacyjnych.
– Testy i egzaminy są elementem rzeczywistości – nie da się ich unieważnić. Ale można przygotowywać do nich w taki sposób, by uczeń nie tracił odwagi do myślenia. Dobrze sprawdzają się metody, które dają wybór, pozwalają argumentować, wspólnie szukać rozwiązań. Dzięki temu dziecko rozwija zarówno kompetencje wymagane na egzaminach, jak i te, które będą mu potrzebne w życiu: samodzielność, elastyczność, ciekawość – wyjaśnia Katarzyna Goryluk-Gierszewska.
– Warto też pamiętać, że kreatywne myślenie pomaga uczniom nie tylko w codziennym uczeniu się, ale także podczas samych egzaminów. Dziecko, które potrafi spojrzeć na problem z różnych stron, szybciej znajduje sposób na rozwiązanie trudniejszego zadania, łatwiej radzi sobie z niespodziankami w teście i spokojniej reaguje na stres. Twórcze myślenie w praktyce dodaje więc odwagi i elastyczności — a to cechy niezwykle przydatne również w sytuacjach egzaminacyjnych – dodaje psycholog szkolna.
Testy kontra pomysłowość
Testy i egzaminy są wpisane w edukacyjną ścieżkę ucznia – od szkoły podstawowej po maturę – i nie znikną. Mogą jednak prowadzić do ograniczenia kreatywności, jeśli szkoła nie zadba o równowagę między nauką pod egzamin a stymulowaniem twórczego myślenia. Presja wyników powoduje, że dzieci często rezygnują z eksperymentowania i zamykają się w schematach, by „nie popełnić błędu”.
Właściwe praktyki edukacyjne – umożliwiające wybór, eksperymentowanie i zadawanie pytań – pozwalają uczniom jednocześnie przygotować się do testów i rozwijać kreatywność. To inwestycja w kompetencje przyszłości: samodzielność, odwagę w myśleniu i zdolność do tworzenia nowych rozwiązań.
O Academy International
Academy International jest polską siecią placówek edukacyjnych, która od blisko 30 lat wspiera rozwój dzieci, oferując najwyższy poziom edukacji oraz autorskie programy rozwoju. Placówki obejmują spójną ścieżkę edukacyjną – od żłobka, przez przedszkole, aż po szkołę podstawową. Od 2013 roku Academy International realizuje nauczanie dwujęzyczne, umożliwiając uczniom rozwój kompetencji językowych w języku polskim i angielskim. Dzięki temu młodzi ludzie są doskonale przygotowani do wyzwań przyszłości. Autorskie programy, wykwalifikowana kadra i najwyższe standardy nauczania rozwijają w uczniach kreatywność, odpowiedzialność i samodzielność, oraz zapewniają doskonałe wyniki na egzaminach i pozwalają osiągać życiowe sukcesy.
